Soya Ürünleri ve Tiroid Sağlığı
Taze soya fasulyesi (edamame), kuru soya fasulyesi, soya peyniri, soya sütü, miso, soya sosu, soya yağı ve soya kıyması gibi ete alternatif soya gıdaları kronik hastalıkların önlenmesi ve tedavisinde hala ilgimizi çekmeye devam ediyor ve araştırılıyor. Koroner kalp hastalığı, meme kanseri ve prostat kanseri riskini azaltmaya yardımcı olduklarına dair kanıtlar var. Soyanın ayrıca menopoz semptomlarını hafifletmeye, depresif belirtileri azaltmaya, cilt sağlığını iyileştirmeye ve böbrek fonksiyonlarına yardımcı olduğu gösterilmiştir.
Taze soya fasulyesi en az işlenmiş soya kaynağıdır ve mevsimsel olarak taze bulunabilir veya buzlukta dondurulabilir. Taze soya fasulyesi nemi uzaklaştırmak için havalandırıldığında, sonuçta kurutulmuş soya fasulyesi elde edilmiş olur. Tofu, suda öğütülmüş, ısıtılmış ve kalsiyum veya magnezyum tuzu gibi minerallerle pıhtılaşmış kuru soya fasulyesinden yapılır. Daha sonra pıhtılar bir bloğa bastırılır ve tatlandırıcılar ile tatlandırılabilir veya hiç karıştırılmayabilir. Protein, su ve yağın dengeli bir emülsiyonu olan Soya Sütü, partikülleri filtrelemeden önce soya fasulyesi ıslatılarak ve öğütülerek yapılır.
Soya ürünlerinin tüm potansiyel besin özelliklerini bilmemize rağmen, özellikle tiroid fonksiyonu tehlikede olan bireyler arasında tiroid sağlığına etkisi konusu hala tüketicilerde endişe yaratmaya devam ediyor. Soyada sağlığımıza yararlı iki ana bileşen; soya proteini ve soya izoflavonlarıdır. Günde diyet ile 60 ila 85 g protein alabildiğimizi düşünürsek bunun soya proteini olarak tüketim oranı ortalama 2 g'dan daha azdır. Mesela bir bardak soya sütünde 8 gr protein alabiliyoruz ki neredeyse inek sütü ile aynı. Bütün soya fasulyesinden yapılmış bir bardak soya sütünde yaklaşık 25 mg izoflavon bulunur.
Yüksek kaliteli protein sağlamanın yanı sıra, soya fasulyesinin izoflavonları fitoöstrojenler, yani östrojenik aktiviteye sahip bitki kaynaklı bileşiklerdir. Genistein ve daidzein bileşikleri izoflavon içeriğinin çoğunu oluşturur. Genistein ve daidzein, tiroidin, tiroid hormonu üretme kabiliyetine müdahale edebilir, fakat potansiyel olarak destekleyici iyot tedavisi ile bu durum tersine çevrilebilir.
Çocuklarda Soya Tüketimi
Soya alımının tiroid sağlığı konusunda kaygı oluşturan tarafı yetişkinlere oranla bebekler ve çocuklar da farklı olmasıdır. Çünkü erken gelişim döneminde tiroid bezi hala olgunlaşmamış olduğundan yeterli tiroid hormonu üretimine yönelik küçük hakaretler bile klinik olarak önemli etkilere yol açabilir. Tarihsel olarak, soya bazlı bebek formülaları evrensel olarak iyot içermediğinden, soya formülünün neden olduğu hipotiroidizm vakaları bildirilmiştir. Ama şu anda iyot, bebek formülalarının gerekli bir bileşeni olduğundan bu durum artık bir endişe kaynağı değildir.
Tiroid sağlığı üzerinde potansiyel bir etkisi olan soya ürünleri konusu, 1999'da soya fasulyesi ve koroner kalp hastalığı için bir sağlık iddiasının onaylanma sürecinde tekrar ortaya çıktı. FDA araştırmacıları, guatrojenleri indükleyen soya fasulyesi izoflavonlarının, tiroid bezinde iyot alımına müdahale ederek tiroid hormonlarının üretimini bozabileceği hakkında endişelerinin olduğu dile getirdiler.
Tiroid Metabolizması
Soyanın tiroid sağlığını nasıl etkileyebileceğini anlamak için iyotun rolünü ve temel tiroid bezi işlevini gözden geçirelim. İyot, deniz suyu, yosun, süt ve tahıllarda doğal olarak bulunan ve tuzla güçlendirilmiş önemli bir eser mineraldir. Tiroid bezi mineral almak ve tiroid bezinin salgıladığı ana hormon olan tiroksine dönüştürmek için işlev gördüğünden sadece tiroid hücreleri iyotu emebilir. Tiroksine T4 de denir çünkü dört iyot atomu içerir. Etkisini gösterebilmesi için, bütün vücut dokularına girip etkileyebilen triiyodotironine (T3) dönüşmesi gerekir ve bir iyot atomunu kaybeder. Bu hormonlar birçok önemli biyokimyasal süreci düzenler (protein sentezi ve enzim aktivitesi dahil). Metabolizmanın kritik belirleyicisidirler ve hem fetüslerde hem de bebeklerde normal gelişim için gereklidirler. Tiroid fonksiyonu, tiroidi iyot almak için tetikleyen hipofiz bezi tarafından salgılanan tiroid uyarıcı hormon (TSH) tarafından düzenlenir. Yeterli iyot olmadan, TSH seviyeleri yüksek kalır ve tiroid bezinin genişlemesi ile guatra yol açar ayrıca, bu durum vücudun iyotu dolaşımdan ayırma girişimini yansıtır. Hipotiroidizm vakalarının çoğu, daha az aktif bir tiroid bezinden kaynaklanır ve nispeten hafiftir. Hipotiroidizm tedavi edilemese de, durum reçeteli bir sentetik tiroid ilacı ile kontrol edilebilir. Maksimum etkinlik için, ilaç aç karnına, yemek yemeden en az üç saat ve yiyecek tüketmeden en az 30 ila 60 dakika önce alınmalıdır.
Soya Ürünleri-Tiroid İnsan Araştırmaları
Araştırmalar arasında soya tüketimi ve tiroid sağlığı ile ilgili süregelen tartışmalar çok uzun ve tartışmalıdır. In vitro çalışmalar, soyanın T3 ve T4 sentezinde rol oynayan bir enzim olan tiroid peroksidazı (TPO) inhibe ettiğini göstermiştir1. Ayrıca bazı popülasyon alt grupları için soya gıdaları ve izoflavonların duyarlı bireylerde tiroid fonksiyonunu sentetik tiroid hormonunun emilimine müdahale ederek olumsuz yönde etkileyebileceği konusunda bir çok spekülasyon bulunmaktadır.
Soya fasulyesi kullanımının tiroid ile alakalı diğer iki mekanizması; soya fasulyesinde alkolde çözünen bir bileşen iyodür alımını engellediği ve soya fasulyesinde fitik asit tuzunun, özellikle çinko gibi tiroid hormon üretimi için gerekli mineralleri şelatladığı yönündedir.
Bildiğimiz üzere, soyadaki guatrojenler tiroid içerisinde iyot alımına müdahale edebilir ve iyot eksikliğini daha da şiddetlendirebilir2. Yine de 14 klinik çalışmayı değerlendiren 2006 tarihli bir derlemede yazarlar, ne soya ne de izoflavonların ötiroid bireylerde tiroid fonksiyonunu etkilemediği sonucuna varmışlardır3.
Daha sonra yapılan araştırmalar, fitoöstrojen diyet takviyeleri alan menopoz dönemindeki kadınlar üzerine yapılan 2012 çalışmasında iyot konusunu ele aldı. Yeterli iyot alımı olan kişilerde tiroid bezi bozukluğu gelişme riski yoktu4.
Azalmış tiroid fonksiyonunun kişiler üzerindeki etkisini belirlemek için, subklinik hipotiroidizmi olan 60 hastanın randomize, çift kör, çapraz çalışmasında, ya western tipi diyeti temsil eden düşük dozda fitoöstrojen takviyesi; 2 mg fitoöstrojen içeren 30gr soya proteini ya da vejeteryan tipi diyeti temsil eden yüksek dozda 16 mg fitoöstrojen içeren 30 g soya proteini suplement olarak verilmiştir5.
Çalışmanın sonuçlarına göre, yüksek doz fitoöstrojen takviyesi alanlarda gizli olmayan hipotiroidizm gelişme riskinin üç kat daha yüksek olduğu ortaya çıkmıştır. Ayrıca gizli olmayan hipotiroidizm gelişme riskinin kadınlarda çok daha yüksek olduğunu göstermektedir. Bu nedenle subklinik hipotiroidizmi olan bu alt grubun tiroid fonksiyonunun daha dikkatli izlenmesi gerekecektir5. Yüksek soya alımı konusunda sadece subklinik hipotiroidizm kategorisinde olan insanlar endişelenmeli ve soya tüketen diğer insanların büyük çoğunluğunda tiroid fonksiyonu ile hiçbir problemi olmayacağı sonucuna varılmış.
Başka bir çalışmada katılımcılar rastgele olarak 8 hafta süreyle 66mg fitoöstrojen içeren 30 g soya ile fitoöstrojen içermeyen 30 g soya proteini tükettiler. 66 mg soya fitoöstrojenlerinin farmakolojik dozunun, subklinik hipotiroidizmli hastalarda gizli olmayan tiroid yetmezlik oranını değiştirmediği ortaya çıktı6.
Gözlemsel bir çalışmada Yedinci Gün Adventistleri arasında soya tüketimi ve tiroid fonksiyonu arasındaki ilişki incelenmiştir. 30 ve daha yukarı yaştaki 800 erkek ve kadının çalışma grubunun yaklaşık yarısı vejetaryendi7. Çalışma deneklerinin hiçbiri tiroid ilacı kullanmıyordu. Altı aylık süre boyunca denekler, TSH kan seviyeleri ile karşılaştırılan 24 saatlik diyet hatırlama yöntemiyle besin tüketim kayıdı tutmaları istendi.
Araştırmacılar, günde iki porsiyon soya ürünü yiyen deneklerin, soya yemeyenlere kıyasla, yüksek bir TSH'ye sahip olma olasılığının dört kat daha fazla olduğunu bulmuşlardır. Bu bulgular sadece kadın denekler arasında belirgindi; erkeklerde ilişki bulunamadı. Vegan veya lakto-ovo vejetaryen kadınlarda daha yüksek TSH düzeyleri bulunmuştur. En fazla soya yiyen gruptaki kadınların günde ortalama 11 g veya yaklaşık iki porsiyon olduğu görülmüştür. Kadınların özellikle yaşla birlikte tiroid problemi gelişme risklerinin daha yüksek olduğunu söyleyebiliriz8.
2019 yılında yayınlanan 18 randomize kontrollü çalışmanın sistematik bir incelemesi ve meta-analizinde, tiroid hormon düzeylerinin ölçümü yoluyla soya veya soya ürünü tüketimi ile tiroid fonksiyonu arasındaki bağlantı araştırılmıştır.
Çalışmalarda deneklere günde ortalama 40 ila 200 mg arasında değişen dozlarda soya proteini veya izoflavon takviyeleri verilmiş. Sonuç olarak baktığımızda soya proteini ve / veya izoflavon takviyesinin TSH'de ılımlı fakat önemli bir artışa yol açtığı gösterilmiştir. Bununla birlikte, bu analizlerde yapılan bu soya müdahalesinin iki birincil tiroid hormonu, serbest T4 ve serbest T3 üzerinde herhangi bir etkisini bulamadı9, bundan dolayı da klinik olarak önemli sayılmayabilir kanısına varıldı.
Yazarlar, genel olarak, soya takviyesinin tiroid hormonları üzerinde hiçbir etkisi olmadığı sonucuna vardı.Yetişkinlerde, çoğu çalışma, soya alımının tiroid hormon üretimini olumsuz etkilemediğini göstermiştir, ancak bazı temel ve hayvan çalışmalarında tiroid eksenine etkilerini gösteren sınırlı sayıda veri bulunmaktadır.
2011 yılında yapılan erken gebelik sırasında diyet soya tüketiminin maternal tiroid fonksiyonları ve anti-TPO antikoru üretimi üzerindeki etkilerini araştıran bir çalışmada denekler soya alım sıklığına göre, denekler üç gruba (haftada üç veya daha fazla,ayda iki kereden fazla ancak haftada üç kereden az ve ayda iki veya daha az) ayrıldı. Sık, konvansiyonel ve nadir gruplar arasında aile tiroid hastalıkları öyküsü, serum T4 , TSH ve TPO veya tiroid fonksiyon bozukluğu prevalansı açısından fark bulunmadı. Bu çalışmanın sonuçlarına göre bulgulara dayanarak erken gebelikte diyet soya tüketiminin tiroid fonksiyon bozukluğu veya otoimmünite gelişimi ile ilişkili olmadığı durumu ortaya çıkmıştır10.
2007 yılında Jane Teas ve ark. menopoz sonrası 25 sağlıklı kadının katıldığı çift-kör randomize yaptığı çalışmada deneklere 7 hafta süresince günlük 5gr plasebo ve 475mikrogram/gün iyot sağlayan 5gr deniz yosunu tabletleri veriliyor. Her gruba tedavinin tedavinin son haftasında günlük vücut ağırlığı başına 2mg olacak şekilde izoflavon sağlayan toz soya proteini veriliyor. Sonuçlarına bakıldığında soya desteğinin tiroide etki etmediğini, günlük 5 gr verilen deniz yosununun TSH’ larda çok küçük bir artışa yol açtığını ortaya çıkmış. Buradan soya proteini desteğinin tiroid hormon konsantrasyonlarında bir değişiklik yaratmadığı sonucunun ortaya çıktığını söyleyebiliriz6.
Sonuç ve Öneriler
Soya ürünlerinin tiroid sağlığına zararlı olduğunu gösteren çok fazla kulaktan kulağa olan ama pek çoğunun bilimle bağdaşmadığını bildiğimiz efsaneler var. Fakat bu çelişkili problemler daha çok; insan/hayvan araştırmaları veya taze soya fasulyesi/soya proteini izolatları veya test edilen soya türü gibi değişkenlere bağlı olabileceğinden kaynaklandığını söyleyebiliriz böylelikle atfedilen kargaşayı açıklayarak tüketicinin soya gıdaları hakkındaki kafasındaki karışıklığı giderebiliriz.
Soya, vücudumuz üzerinde östrojenik ve antiöstrojenik etkileri nedeniyle yaygın olarak incelenirken çalışmalar soya hakkında çelişkili sonuçlar veriyor gibi görünebilir, sebebi ise büyük ölçüde soyanın nasıl çalışıldığı konusundaki geniş varyasyondan kaynaklanıyor. Son zamanlarda yapılan popülasyon çalışmalarının sonuçları, soyanın çeşitli sağlık koşulları üzerinde yararlı veya nötr bir etkiye sahip olduğunu gösteriyor.
Hem şu da unutulmamalı ki; soya, haftada birkaç kez güvenle tüketilebilen ve özellikle kırmızı ve işlenmiş ete alternatif olarak yenildiğinde sağlık yararları sağlayabilecek, besin açısından yoğun bir protein kaynağıdır. Soya ürünleri, dokuz temel amino asidin tamamını içeren yüksek kaliteli protein içerir. Soya ürünleri ayrıca B vitaminleri, lif, potasyum ve magnezyum açısından zengindir. Hipotiroidizmli yetişkinler, herhangi bir zararlı etki olmaksızın soya ürünlerini tüketebilirler.
Soyanın sentetik tiroid hormonu replasman ilacının emilimini engellediği gösterilmiş olmasına rağmen, ilacı almadan en az üç saat önce veya bir saat sonra soya ürünleri de dahil olmak üzere tüm yiyecekleri tüketmelerini hatırlatılması gerekir.
Soya gıdalarını düzenli olarak tüketen ve yüksek TSH seviyesine göre belirlenen subklinik hipotiroidizmi olan bireyler veya iyot alımı yetersiz olan kişilere yeterli iyot alımını sağlamak için bilgi verilmelidir. Aslında, soya alımından bağımsız olarak tüm bireyler, yosun, süt ürünleri, tahıllar ve iyotlu tuz dahil olmak üzere yeterli miktarda iyot tüketmelidir.
Subklinik hipotiroidizmi olan, katı bir yüksek soya tüketimi bulunan, vejetaryen veya vegan diyetini takip edenler ile birlikte özellikle 60 yaşından büyük kadınlar, tiroid hormon düzeylerindeki düzensizlikler için ek bir izleme tabi tutulmalıdırlar.
Sağlıklı günler dilerim.
Kaynaklarım
1. Divi RL, Chang HC, Doerge DR. Anti-thyroid isoflavones from soybean: isolation, characterization, and mechanisms of action. Biochem Pharmacol. 1997;54(10):1087-1096.
2.Messina M, Redmond G. Effects of soy protein and soybean isoflavones on thyroid function in healthy adults and hypothyroid patients: a review of the relevant literature. Thyroid. 2006;16(3):249-258.
3. Sosvorová L, Mikšátková P, Bičíková M, Kaňová N, Lapčík O. The presence of monoiodinated derivates of daidzein and genistein in human urine and its effect on thyroid gland function. Food Chem Toxicol. 2012;50(8):2774-2779.
4. Sathyapalan T, Manuchehri AM, Thatcher NJ, et al. The effect of soy phytoestrogen supplementation on thyroid status and cardiovascular risk markers in patients with subclinical hypothyroidism: a randomized, double-blind, crossover study. J Clin Endocrinol Metab. 2011;96(5):1442-1449.
5. Sathyapalan T, Dawson AJ, Rigby AS, Thatcher NJ, Kilpatrick ES, Atkin SL. The effect of phytoestrogen on thyroid in subclinical hypothyroidism: randomized double blind, crossover study. Front Endocrinol (Lausanne). 2018;9:531.
6. Jane Teas, Lewis E. Braverman, Mindy S. Kurzer, Sam Pino, Thomas G. Hurley, and James R. Hebert.Cuisine and Their Effects on Thyroid Function in American Women.Journal of Medicinal Food VOL. 10, NO. 1
7. Tonstad S, Jaceldo-Siegl K, Messina M, Haddad E, Fraser GE. The association between soya consumption and serum thyroid-stimulating hormone concentrations in the Adventist Health Study-2. Public Health Nutr. 2016;19(8):1464-1470.
8. Doheny K. Soy & your thyroid: how much is too much? EndocrineWeb website. https://www.endocrineweb.com/news/thyroid-diseases/54056-soy-your-thyroid-how-much-too-much. Updated March 5, 2019. Accessed December 27, 2019.
9. Otun J, Sahebkar A, Östlundh L, Atkin SL, Sathyapalan T. Systematic review and meta-analysis on the effect of soy on thyroid function. Sci Rep. 2019;9(1):3964.
10.Jing Li.Effects of Dietary Soy Intake on Maternal Thyroid Functions and Serum Anti-Thyroperoxidase Antibody Level During Early Pregnancy.Journal of Medicinal FoodVol. 14, No. 5